Binnen het ‘REnal patients COVID-19 VACcination’ (RECOVAC) consortium worden verschillende deelstudies uitgevoerd om de effectiviteit en veiligheid van SARS-CoV-2 vaccinaties bij nierpatiënten te onderzoeken. Arts-onderzoeker Pim Bouwmans vertelt hoe zijn werk aan RECOVAC eruitziet en welke informatie het project tot nu toe heeft opgeleverd.

Het is klip en klaar dat nierpatiënten kwetsbaar zijn als ze COVID-19 krijgen. Daarom is het juist voor hen essentieel om een werkzaam en veilig vaccin tegen SARS-CoV-2 beschikbaar te hebben. Helaas werden nierpatiënten aanvankelijk niet of nauwelijks geïncludeerd in studies naar vaccins, waardoor lange tijd onduidelijk was of de SARS-CoV-2-vaccins wel werkten en veilig waren bij deze patiëntengroep. Om dat uit te zoeken werd begin 2021 het RECOVAC-consortium opgestart.

Pim Bouwmans werkt sinds april 2021 als arts-onderzoeker aan het RECOVAC-project in het Maastricht Universitair Medisch Centrum (MUMC+) onder begeleiding van prof. dr. Marc Hemmelder van het MUMC+ en prof. dr. Ron Gansevoort en dr. Lianne Messchendorp, beiden van het Universitair Medisch Centrum Groningen.

Vliegende start

Hoewel Bouwmans pas anderhalf jaar geleden aan zijn promotieonderzoek bij RECOVAC begon, heeft hij al verschillende artikelen afgerond. ‘Het hielp dat de dataverzameling al was begonnen toen ik werd aangenomen; ik ben op een rijdende trein gestapt. Daarnaast stond ik er niet alleen voor en hielpen collega-onderzoekers me bij het beheren en analyseren van de data. Toen ik begon aan het project had ik nog nooit iets met statistiek gedaan, dus het was heel fijn dat ik deze begeleiding kreeg. Daardoor heb ik een vliegende start kunnen maken.’

Immuunrespons

Bouwmans vertelt dat het eerste RECOVAC-deelonderzoek, de RECOVAC IR studie, ondertussen is afgerond en gepubliceerd door collega-onderzoekers. Hierin werd de specifieke immuunrespons na het Moderna vaccin vergeleken tussen nierpatiënten en personen met een normale nierfunctie. ‘Het bleek dat de immuunrespons in patiënten met chronische nierschade (CNS) en dialysepatiënten bijna hetzelfde was als in de controlegroep. Maar: de immuunrespons was een stuk slechter in de groep niertransplantatiepatiënten. Voor deze patiënten moet daarom nog verder gezocht worden naar een betere vaccinatiestrategie’, aldus Bouwmans.

Antistoffen

Het tweede deelonderzoek is de RECOVAC antistofstudie, waarin bij bijna 4500 nierpatiënten de antistofrespons 28 dagen na de tweede én de derde vaccinatie werd gemeten. Deelnemers konden hiervoor zelf thuis bloed afnemen met een vingerprik. Om de gezondheid van de deelnemers voor 2 jaar op te volgen vullen zij daarnaast vragenlijsten in. ‘Zo onderzoeken we in hoeverre de antistofrespons voorspellend is voor bescherming’, legt Bouwmans uit.

‘Uit de resultaten bleek dat bij gebruik van immunosuppressiva ongeveer 70% van de dialyse- en CNS-patiënten na twee vaccinaties antistoffen heeft aangemaakt. Een derde vaccinatie bleek met name gunstig voor niertransplantatiepatiënten die mycofenolaatmofetil gebruikten en nog geen antistoffen hadden na twee vaccinaties. Bijna de helft van deze patiënten bleek na een derde vaccinatie alsnog antistoffen te hebben aangemaakt. Helaas heeft zo’n 30% van alle niertransplantatiepatiënten ook na 3 vaccinaties nog steeds te weinig antistoffen. Zij zijn dus mogelijk onvoldoende beschermd.’  De antistofstudie is bijna afgerond en wordt binnenkort ingediend ter publicatie.

Nefrovisie

Bouwmans vertelt dat Nefrovisie een centrale rol speelt in de uitvoering van de verschillende RECOVAC-deelonderzoeken. ‘Ten eerste leveren ze belangrijke individuele patiëntengegevens aan, afkomstig uit Renine, en koppelen deze voor ons. Ten tweede biedt Nefrovisie ondersteuning bij de data-analyses. Verder zijn de periodieke rapporten met cijfers over COVID-19 bij dialysepatiënten die Nefrovisie publiceert van grote waarde voor RECOVAC. Op basis van deze rapporten kunnen we zien wat de impact is van het vaccinatiebeleid en bepalen wij welke prioriteiten gesteld moeten worden binnen het project.’

Registratiestudie

Een van de laatste deelonderzoeken, de RECOVAC registratiestudie, is nog in de voorbereidende fase. Hierin zullen de effectiviteit en veiligheid van de vaccins op de lange termijn onderzocht worden in een nationaal cohort van dialyse- en niertransplantatiepatiënten. Gegevens uit de bestaande landelijke registraties Renine en de Nederlandse Orgaan Transplantatie Registratie (NOTR) zullen hiervoor gekoppeld worden.

Bouwmans: ‘We kunnen zo nagaan hoe vaak COVID-19 bij gevaccineerde patiënten voorkomt en hoe ernstig het ziektebeloop is. Momenteel zijn we nog in afwachting van data van het RIVM. Als we die beschikbaar krijgen, zal ik daar zeker 3-4 dagen per week mee aan de slag gaan. Ik zal daarin begeleid worden door Tiny Hoekstra van Nefrovisie; zij zal straks de drijvende kracht zijn achter de registratiestudie door epidemiologisch inzicht en advies te geven.’

Uitstapjes

Het onderwerp van Bouwmans’ proefschrift is COVID-19 bij nierpatiënten en gaat niet alleen maar over vaccinatie tegen SARS-CoV-2. Zo heeft Bouwmans ook al een artikel geschreven op basis van data uit ERACODA (European Renal Association COvid-19 DAtabase). Dit stuk ging over de rol van kwetsbaarheid van dialysepatiënten met COVID-19 bij de triage voor opname op een intensive care. Ook maakte hij al een uitstapje naar DOMESTICO (Dutch nOcturnal and hoME dialysis Study To Improve Clinical Outcomes). Op basis van data uit deze studie schrijft hij een artikel over de mentale gezondheid van dialysepatiënten tijdens de lockdownperioden in de coronapandemie, waarbij de nadruk ligt op het verschil tussen patiënten die behandeld worden met hemodialyse en met peritoneale dialyse.

Epidemioloog in de dop

Ondertussen weet Bouwmans een stuk meer over statistiek en epidemiologie dan toen hij begon bij RECOVAC. Het werk aan zijn proefschrift deed hem besluiten om de tweeënhalf jaar durende deeltijd masteropleiding Epidemiologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam te gaan volgen. Binnenkort begint hij aan zijn afstudeerscriptie voor de opleiding en ook daar zal Nefrovisie een prominente rol in spelen. ‘Daarvoor mag ik wederom aan de slag gaan met data uit Renine. Ik ga bekijken hoe het ervoor staat met de kwaliteit van leven en mentale gezondheid van dialysepatiënten in Nederland tijdens de verschillende COVID-19-golven’, aldus Bouwmans.

Nog niet klaar

Er is dus nog genoeg uit te zoeken voor Bouwmans. ‘Ik vind dit werk en dit project fantastisch; mijn doel was om heel veel te leren en dat is nu al dubbel en dwars gelukt. De belangrijkste lessen die we hebben kunnen trekken uit RECOVAC zijn dat vaccinatie effectief is en een immuunrespons opwekt bij dialysepatiënten, maar die is nog niet zo goed als bij gezonde mensen en een stuk minder bij het gebruik van immunosuppressiva.’

Maar volgens Bouwmans is er ook nog steeds een heleboel wat we niet weten. ‘Het is nu tijd voor de vertaalslag. We hebben ‘real-world’ effectiviteitsdata nodig om belangrijke vragen te kunnen beantwoorden, bijvoorbeeld over hoe vaak vaccinatie nodig blijft en hoe het zit met de nieuwe omikronvarianten. Ons werk is dus zeker nog niet klaar. We hebben de risicogroep nu goed in beeld en weten waar we naar moeten kijken. Ik verwacht dan ook dat we over een jaar of twee weer een heel stuk verder zullen zijn.’

Meer informatie

Meer informatie over RECOVAC is te vinden op de website recovac.nl.

RECOVAC is financieel mogelijk gemaakt door ZonMW en de Nierstichting en wordt gesteund door de Nierpatiënten Vereniging Nederland.

Interview: Marlies Noordzij